عمارت قزاقخانه تهران: شاهدی بر تاریخ پر فراز و نشیب پایتخت
اگر تاکنون در حوالی کاخ شهربانی تهران (که اکنون به عنوان ساختمان وزارت امور خارجه مورد استفاده قرار می‌گیرد) قدم زده‌اید، بی‌شک بنایی قدیمی با معماری چشم‌نواز، توجه شما را جلب کرده است: عمارت قزاقخانه تهران. این سازه تاریخی که در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های مربوط به دوره پهلوی، همچون سریال پرطرفدار شهرزاد، به تصویر کشیده شده، گنجینه‌ای از تاریخ معاصر ایران را در خود جای داده است.
مجموعه قزاقخانه، اثری متعلق به دوران قاجار و پهلوی است که در شمال میدان مشق سابق (باغ ملی) تهران قرار گرفته است. این بنای ارزشمند در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۶۷۴، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. عمارت قزاقخانه نه تنها یکی از زیباترین، بلکه از قدیمی‌ترین اماکن تاریخی تهران به شمار می‌رود که هر گوشه آن داستانی از گذشته را روایت می‌کند.
از ایده قزاق‌های روس تا شکوه معماری ایرانی-اروپایی
عمارت قزاقخانه، یکی از کهن‌ترین بناهای پایتخت و اولین ساختمان در خیابان کوشک مصری است. ساخت آن در سال ۱۲۸۰ هجری قمری، به دستور مظفرالدین شاه آغاز شد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار به اتمام رسید. این بنای قاجاری، ترکیبی بی‌نظیر از سبک نئوکلاسیک و تجددگرای اروپایی با عناصر معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
ایده اولیه ساخت قزاقخانه از سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا نشأت گرفت. او در سفر دوم خود، شیفته نظم و توانایی‌های واحدهای قزاق روس شد و پس از بازگشت به ایران، تصمیم گرفت نیرویی مشابه را در کشور تشکیل دهد. به درخواست او، گروهی از افسران قزاق به فرماندهی سرهنگ دومونتویچ به ایران آمدند و مسئول آموزش سوارکاران قفقازی‌تبار مهاجر شدند. این نیروی نظامی، ابتدا در حد بریگاد (تیپ) و سپس دیویزیون (لشکر) سازماندهی شد و تحت فرماندهی افسران روس قرار گرفت. قوای قزاق برای چندین دهه، مهم‌ترین نیروی نظامی ایران محسوب می‌شد و نقش بسزایی در رویدادهای تاریخی این سرزمین ایفا کرد.
مرکز ثقل میدان مشق
این عمارت، در واقع هسته اولیه مجموعه میدان مشق بود. میدان مشق در دوره فتحعلی شاه قاجار به عنوان یک پادگان نظامی در شمال تهران بنیان نهاده شد و قزاق‌ها در آن به رژه و مشق نظامی می‌پرداختند. نزدیکی به میدان توپخانه و عمارت ارگ، دلیل انتخاب این محل برای تمرین سربازان بود. پس از تشکیل بریگاد قزاق، مقر آن‌ها نیز به همین دلیل به این مکان منتقل شد و عمارت قزاقخانه در قسمتی از آن احداث گشت.
عمارت نظامی میدان مشق، که بعدها به عمارت قزاقخانه شهرت یافت، در طول تاریخ چندین دوره ساخت و ساز را تجربه کرده و عمده‌ترین تغییرات آن در دوران ناصرالدین شاه قاجار و رضا شاه پهلوی صورت گرفته است. به تدریج، در فضای باز مقابل این عمارت، ساختمان‌های دولتی مهمی نظیر کاخ شهربانی، کاخ وزارت خارجه، موزه ایران باستان، شرکت نفت ایران و انگلیس و عمارت پست بنا شدند که میدان مشق را به یک مرکز اداری و فرهنگی مهم در تهران تبدیل کرد.
کاربری‌های متنوع در طول زمان
مجموعه قزاقخانه، سه دوره تحول عملکردی و کالبدی را پشت سر گذاشته است:
- دوره اول (قاجار): عمارت قاجاری قزاقخانه به عنوان پادگان نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
- دوره دوم (پهلوی): با تغییرات و افزوده‌های دوره پهلوی، این عمارت به وزارت جنگ تبدیل شد (که بعدها به وزارت دفاع تغییر نام داد).
- دوره سوم (جمهوری اسلامی): از سال ۱۳۸۰، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این مجموعه را خریداری کرده و در اختیار دانشگاه هنر قرار داده است. بدین ترتیب، این مجموعه تاریخی کاربری آموزشی و فرهنگی یافته است.
معماری برونگرا و با شکوه
ساختمان عمارت قزاقخانه از هر دو سمت شمال و جنوب به میدانی وسیع باز می‌شود که در گذشته محل برگزاری مراسم نظامی بود. از این رو، معماری ساختمان برونگرا طراحی شده است و امکان دید وسیعی از محوطه پیرامون را برای ساکنانش فراهم می‌آورد. ایوان‌های مختلف در نمای روبرو و پشت ساختمان اداری نیز به همین دلیل شکل گرفته‌اند.
عمارت قاجاری از سه طبقه تشکیل شده است که شامل یک بخش میانی و دو بال شرقی و غربی است. بخش میانی دارای سه اشکوبه است و یک راه‌پله عریض و باشکوه دارد که دسترسی آسان به طبقات را فراهم می‌کند.
به دلیل اهمیت این بنا در دوره‌های قاجار و پهلوی، عمارت در زمان حکومت مظفرالدین‌شاه و رضاشاه پهلوی بازسازی و تغییراتی در آن ایجاد شد. در دهه ۱۳۸۰، پس از آنکه این عمارت در اختیار دانشگاه هنر قرار گرفت، تصمیم بر آن بود که کاربری آن به طور کامل به دانشگاه تغییر یابد و برای این پروژه حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد تومان هزینه برآورد شد. اما تا کنون، تنها بخشی از قسمت شرقی ساختمان بازسازی شده است. این بنای تاریخی، با تمام تحولات و تغییراتی که از سر گذرانده، همچنان قلب تپنده بخش قدیمی تهران است و میراثی ارزشمند از تاریخ و معماری ایران را برای آیندگان حفظ کرده است.
